Ambulans sözcüğünün kökeni Latince ambulare’dir. Ambulare, hareket etmek veya yürümek anlamına gelmektedir. Kelimenin anlamı, eski tarihlerde tıbbi müdahale ihtiyacı olan hastaların hareket ettirilerek veya tekerlekli sandalye benzeri bir araçla itilerek götürülmesine dayanmaktadır.
İnsanlık Tarihinde Hasta ve Yaralı Taşımacılığının Başlangıcı
İnsanlık tarihi boyunca gerek kazalar, gerek savaşlar, gerekse afetler sonucu yaralanan hasta ve yaralılar için çeşitli tıbbi girişimler yapılmıştır. M.Ö 3000'de Mısır’da acil tıbbi müdahalelerin geliştirildiği ve uygulandığı, Yunan ve Roma uygarlıklarının savaşlarında yaralı askerlerin taşınması ile ilgili tıbbi uygulamalar yapıldığı bilinmektedir. Tarihteki ambulans benzeri ilk araç, 1487 yılında atlı arabalar ile İspanyol Ordusu tarafından Malaga kuşatması sırasında kullanmıştır. Londra’da kolera hastalarını nakletmek için 1832 yılında atlı ambulanslar kullanılmaya başlanmıştır. Daha önce sadece savaş alanlarında kullanılan atlı arabaların artık siviller için de kullanılmaya başlaması, önemli bir nokta olarak gözümüze çarpmaktadır. Edward Dalton 1869 yılında New York’ta hastaları daha hızlı ve rahat hastaneye ulaştırmak için atlı ambulanslardan oluşan bir birlik kurmuştur. Edward Dalton’un bu birlikte bulunan atları, 30 saniyede harekete geçebilecek şekilde ambulansa bağlı tutuluyordu. Bu ambulansların içinde tıbbi ekipmanlar bulunmaktaydı.
Acil Müdahale Sistemselleşiyor
Birleşik Krallık’ta Kraliçe Victoria’nın izniyle 1881 ve 1882 yıllarında kilise yardım örgütleri savaş yaralılarına müdahale ve ilkyardım konuları hakkında kitap yayınlama izni almışlardır. İlk sivil ambulans organizasyonu 1878 yılında Londra’da kurulmuştur. 1899 yılında Amerika Chicago’da Michael Reese Hastanesi’nde ilk motorlu ambulans hizmete girmiştir. I. ve II. Dünya Savaşları’nda yaralı askerler ve siviller kara ambulansları ile tıbbi müdahale için hastanelere sevk edilmiştir. Aynı zamanda yaralılar; uçaklar, gemiler, trenler ve helikopterler ile de hastanelere taşınmıştır. Sonraki yıllarda İskandinav ülkelerinde Hava Kurtarma Örgütleri kurulmuş olup, yine bu hizmetler için personel yetiştirilmeye başlanmıştır. Amerika ve Fransa'da 1960 yılı sonlarında ambulanslarda paramedikler ve hekimlerin görev almasıyla beraber, acil sağlık hizmetlerinde kalite artmıştır.
Acil sağlık hizmetlerinin kalitesini arttıran önemli sıçramalardan biri, telsiz iletişiminin kullanılmaya başlanmasıdır. 1970'li yıllarda telsiz iletişiminin artmasıyla doğru orantılı olarak hem kalite hem de acil sağlık hizmetlerine ulaşılabilirlik artmıştır. Buna bağlı olarak yaşam kalitesi artmıştır. Acil sağlık hizmetlerinde kullanılmak üzere ilk sivil tıbbi helikopter St. Anthony Central Hastanesi’nde kullanılmıştır.
1972 yılında Amerikan Ulusal Bilim Akademisi’nin, sağlıktaki en zayıf halka olarak acil tıbbı işaret etmesi üzerine, acil sağlık hizmetleri ayrı bir disiplin olarak tanınmış ve o günden itibaren hızla gelişmiştir.
Ülkemizde Hasta ve Yaralı Taşınmasındaki Satır Başları
Ambulans hizmetlerinin Türkiye’de geçmişi, Osmanlı dönemine kadar uzanmaktadır. Osmanlı Ordusu’nda I. Dünya Savaşı esnasında Hilal-i Ahmer (Kızılay) tarafından atlı ambulansların kullanıldığı bilinmektedir. Yine Osmanlı Ordusu I. Dünya Savaşı’nda Yemen Cephesi’nde aynı anda 2 yaralı askerin taşınabildiği develer ile yaralı askerilerin hastanelere tahliyelerini sağlamıştır. Hilal-i Ahmer Cemiyeti 93 Harbi (1877-1878) adıyla bilinen Osmanlı-Rus Savaşı devam etmekteyken, ordunun ihtiyacını karşılamak üzere 9 adet gezici hastane ve 4 adet ambulansı envanterine eklemiştir. Osmanlı İmparatorluğu 1917 yılında İskoç şirketi tarafından üretilen motorlu ambulansları kullanmaya başlamıştır.
Kurtuluş Savaşı sonrası hastanelerin hasarlı ve yetersiz olması nedeniyle, Almanya'da kullanılan doktor vagonları ile Anadolu’da birçok kasabaya sağlık hizmeti götürülmüştür. 1955 yılına gelindiğinde; Beyoğlu’nda bir Cankurtaran Merkezi ile Beşiktaş, Beyoğlu, Eminönü, Fatih, Eyüp, Üsküdar, Kadıköy, Sarıyer olmak üzere 8 yerde 15 cankurtaran aracı bulunmaktaydı.
Türkiye Modern Acil Sağlık Hizmeti ile Tanışıyor
Türkiye'de modern acil sağlık hizmeti 1985 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından bir merkeze bağlı olmayan gezici ambulans ekipleri kurulmuştur. Ekim 1985'de Ankara Numune Hastanesi’nde 077 Hızır Acil Servis uygulaması başlamıştır. 1986 yılında İzmir ve İstanbul illerinde de bu hizmet ücretsiz olarak devreye girmiştir. Bu acil sağlık hizmetinde hastane acil servislerinden görevlendirilen hekimler, belediyeden şoförler ile birlikte ekip olarak çalışmışlardır. O dönemdeki araçlarda bulunan tıbbi imkansızlıklar ve personelin eğitimsizliği nedeniyle araçlar sadece hastane ile ev arasında taşıma görevi görmüştür.
112 Acil Çağrı Numarasının Doğuşu
Teknolojik yeniliklerin 077 Hızır Acil Servis uygulamasına entegre edilememesi, sistemin etkinliğinin her geçen gün azalması nedeniyle 1991 yılında Telekom altyapısındaki değişiklik ile 112 Acil Çağrı Numarası’na geçilmiştir. 1993 yılında Sağlık Bakanlığı “112 Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri Projesi”ni hazırlamıştır. Yine 1993 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi’nde Acil Tıp Anabilim Dalı kurulmuş ve ilk paramedik programı açılmıştır.
2000 yılına gelindiğinde “Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği” çıkarılmıştır. Bu yönetmelikle birlikte Acil Sağlık Hizmetleri’nin bütün yurtta ulaşılabilir, kaliteli, süratli ve verimli olması amaçlanmıştır. Sağlık Bakanlığı’nın verilerine göre, 112 Acil Sağlık Hizmetleri bünyesinde toplam 4922 adet ambulansın envanterde olduğu ve toplam 2618 adet 112 Acil Yardım İstasyonu sayısına ulaşıldığı görülmüştür. Sağlık Bakanlığı; acil sağlık hizmetleri için ülkenin coğrafi yapısı, nüfus yoğunluğu, hâkim meteorolojik şartlar ve stratejik bölgeler göz önüne alınarak ambulans helikopterler için konuşlanma yerleri tespit etmiştir. Şu an faaliyette 17 adet ambulans helikopter çalışmalarına devam etmektedir.
Avrupa Birliği’nde Acil Sağlık Hizmetleri
Avrupa Birliği ülkelerindeki acil çağrı hizmetlerinde, üye ülkelerde acil hizmetlerden yararlanmak için farklı numaralar ve sitemler kullanılmaktaydı. Avrupa Komisyonu 1991 yılında tüm üye devletler için ortak karar alarak Avrupa genelinde tek bir acil çağrı numarası kullanılmasını kararlaştırmıştır. Bu nedenle 2000 yılı başında Avrupa Tek Acil Çağrı Numarası Uygulaması’na başlanmıştır. Üye devletler arasında standardın sağlanması için belli bir zaman geçmesi gerekmiştir ve bu standardın sağlanması ancak 2008 yılında mümkün olmuştur. Uygulamanın hedefi, acil çağrı talebinde bulunulmasında kolaylık sağlanması ve acil yardım hizmetlerinden yararlanma düzeyinin arttırılmasıdır.
Avrupa Komisyonu; kendi bünyesindeki ülkelerde sadece “112” numarası üzerinden acil sağlık yardımı talebi oluşturulmasını hedeflemiş, ülkelerin telefon ile acil durum hizmetlerinden yararlanmak isteyen bir kişinin yerinin otomatik olarak belirlenmesi ve bu hizmetlere başvuran kişinin bu hizmetlerden yararlanma süresini belli bir standarda bağlamalarını zorunlu kılmıştır.
Avrupa Ülkeleri’yle Entegre Tek Numara Uygulaması
Türkiye’de “Avrupa Tek Acil Çağrı Numarası Uygulaması” ile ilgili çalışmalar, Avrupa Birliği’ne Uyum Süreci kapsamında 2003 yılında başlamıştır. 2005 yılının Nisan ayında Isparta ve Antalya uygulama için pilot il seçilmiştir. Sistem değişikliği Aralık 2009’da Isparta ve Antalya'da hayata geçirilmiştir. Türkiye’de Acil Sağlık Hizmetleri’ne bağlı ambulanslar, İtfaiye, Sahil Güvenlik, Polis İmdat, Jandarma gibi acil yardım hizmetlerine ulaşım 112 numarası üzerinden sağlanmaya başlanmış, tüm aramaların tek bir çağrı merkezi üzerinden yönlendirilmesi hedeflenmiştir. Türkiye'deki Acil Çağrı Merkezleri’nin yoğunlukları ve 112’nin acil durum hizmetlerinde hali hazırda ambulans hizmetleri için de kullanılması, bu sistemin Türkiye’ye uygunluğu tartışmaya açmıştır.
112 Tek Numara Projesi 2010 yılından itibaren devam etmektedir. Gelen acil çağrılar, ilk karşılayıcılar tarafından cevaplandıktan sonra ilgili birime aktarılmaktadır. Bu merkezler Sağlık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, İller İdaresi Genel Müdürlüğü, illerde Valilikler bünyesinde hizmet vermektedir.
Acil Sağlık Hizmetleri’nde Rehberimiz Bilim
Acil sağlık hizmetlerinde teknolojik gelişmeleri takip edemediğimiz anda tıbbın her alanında olduğu gibi çağın gerisinde kalınması kaçınılmazdır. Bu bağlamda Ulu Önder Atatürk'ün bizlere söylediği “Eğer bir gün benim sözlerim bilimle ters düşerse, bilimi seçin.” sözü doğrultusunda bilimi ve teknolojiyi rehber edinmemiz gerekmektedir.
Hem. Ozan Deniz KAÇAR