Tarih yazımı Kovid öncesi (KÖ) ve Kovid sonrası olarak belirleyecek bu gün yaşadığımız olağanüstü halimizi.
Sessiz sedasız bazen çocuklarda bazen de mevsimlik bir hastalık olarak kendini gösteren mikroplardan çok şey öğrendi insanlık. Virüs de neymiş diyen insanlar, Koronavirüsler ve hastalıkları konusunda pek çok bilgi edindi bu dönemde. En çok da sözcükler, tanımlar. Yazılı, görsel ve sosyal medyadan olduğu gibi her gün toplumu aydınlatma ve bilgilendir-meye çalışan Sağlık Bakanı, bilim kurulu üyeleri ve konunun uzmanlarından.
Bu yıl sağlık, virüs ve hastalıkla ilgili dilimize pek çok sözcük-terim (bulaştı) dolandı nedensellikten.
Batı dillerindeki sözcüklere baktığımızda son bir yıl içinde Kovid’le ilişkili onlarca sözcük-terim eklenmiş. Türkçe sözlüklere Kovid terim ve sözcükleri de eklenmeli.
Türk Dil Kurumu’nun bağlantı adresinde aradığımızda ise bu konuda bir çalışma henüz yok.
Türk Dil Kurumu Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Hayati Develi’nin gündemdeki bazı tıp terimlerine ilişkin bir yazısı var. (https://www.tdk.gov.tr/icerik/basindan/dilimize-bulasanlar/).
Ancak Koronavirüs veya Kovid’e ilişkin terim ve sözcükler halk diline yerleşti. Bu sözcüklerin Türkçede nasıl yapılandırılacağı ise elbette dil bilimcilerin işi.
Dilimize dolanan tıp terimleri/sözcüklerinin ilki şüphesiz “Koronavirüs”(Coronavirus)- Kıslatması CoV,CV-öncüllü ve ilişkilidir.
KORONAVİRÜS
Küre biçimli başak protein çıkıntılı bir lipit zarf yapılı, kuşlar ve insanlar dahil birçok memeliyi infekte eden ve MERS, SARS ve COVID'nin etkenleri olan RNA virüsüdür. Koronavirüsler hayvanlarda çeşitli hastalıklara neden olabiirken, ancak insanlarda 2003 SARS ile solunum yolu enfeksiyonlarına neden olması ile gündeme geldi. Son olarak Koronavirüs’ün neden olduğu hastalık COVID-19 olarak isimlendirildi.
COVID-19; özellikle ateş, öksürük ve nefes darlığı ile seyreden bazı durumlarda pnömoni ve solunum yetmezliğine ilerleyebilen hastalık tablosudur. Virüs; belirtisiz olarak insanlarda bulunabileceği gibi-Asemptomatik- (belirtisiz), hafif ve şiddetli solunum yolu hastalığı olarak tanımlanabilir.
COVID-19
Kovid adı iki farklı İngilizce sözcük bölümlerinden (COronaVIrus ve Disease) ve bir tarihin son bölümünden (2019'dan 19) oluşan bir kısaltmadır. Bilindiği gibi COVID-19 ilk olarak Aralık 2019'da Çin'in Wuhan kentinde tanımlandı. Terimlerin türetilmesinde farklı yöntemler vardır. Covid terimi özeline baktığımızda bileşik bir terimin birbirini izleyen bölümlerinin veya büyük bölümlerinin her birinin ilk harfinden veya harflerinden oluşan bir sözcük/terim (NATO, lazer gibi) yapılabildiği gibi ilk harflerinin kullanılması ile de oluşturulabilir ( CIA, MİT gibi)
YILIN SÖZCÜĞÜ: PANDEMİ
Bir sözcük, bir terim bir dönemi tanımlayabilir. Bu yılın sözcüğü ve terimi tıp mensubu olarak elbette Koronavirüs (Coronavirüs) ve Kovid (Covid-19)’dir.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 2019 yılının Mart ayında hastalığın Pandemi ilan etmesi sözcüklere olan ilgiyi artırdı.
Bir gelenek olarak batı ülkelerinde o yıl içinde insanlar tarafından çok aranana/ yaygın olarak kullanılan sözlükler “yılın sözcüğü” olarak seçilebilmektedir. Örnek olarak;” MERRIAM-WEBSTER sözlüğü bu yılın sözü olarak Pandemi’yi seçmiştir. Sözlüğe göre “Pandemi” betimlemesi “Bir hastalığın çok hızlı yayıldığı ve çok sayıda insanı geniş bir alanda veya dünya çapında etkilediği bir olay” şeklindedir. Benzer şekilde hem “Oxford” hem de “Collins” sözlükleri de Pandemi’yi “yılın sözü” olarak belirtmelerine karşın “yılın sözcüğü” olarak seçmemişlerdir.
Mart ayı "koronavirüs" ve ardından "COVID-19" ilgili pek çok sözcük ve terimi kullanır hale getirdi. Ardından bilinçaltımıza yerleşen üç şey “maske, mesafe, hijyen” ile birlikte "karantina, dezenfektan , siperlik, ve süper yayıcı… " gibi pek çok sözcük kullanılmaya başlandı.
Merriam-Webster’in genel yayın yönetmeni Peter Sokolowski yılın sözcüğünü seçme gerekçesi olarak; “Merriam-Webster web sitesinde “Pandemi” için yapılan aramalar, bir önceki yıla kıyasla 11 Mart'ta yüzde 115.000'den fazla arttı. Yılın sözcüğünü seçme kararını 2020'de çevrimiçi sözlüğünde “pandemi” arayan insanların "çok sayıda aramalarına" dayandığını” açıkladı. Ayrıca; Koronavirüs krizi döneminde "pandemi” sözcüğü sadece teknik/tıp sözcüğü değil, herkes tarafından kullanılır/anonim hale gelmesi de başka bir nedendir. “Pandemi”nin, gelecekte bu dönemi tarif etmek için muhtemelen kullanılabilecek bir sözcük olduğunu da belirtti.
PANDEMİ
Herkes için anlamına gelen "pan" ve “insanlar veya topluluk/toplum” için "demolar" ın birleşimidir. Her iki bileşen Grekçe bir kökenden gelir.
Pan, "tümü" veya "her" anlamında ve “dēmos” ise "insanlar" anlamına gelen sözcüklerdir. Birleştirilmiş gerçek anlamı ise;"tüm insanların"dır. Bununla ilgili “epidemi” sözcüğü, "halk üzerinde veya üstünde" anlamına gelen köklerden gelir. İki kelime örtüşen şekillerde kullanılır, ancak genel kullanımda bir pandemi “geniş bir alanı ve nüfusu etkilemek için artan bir epidemidir” demek daha doğru bir ifadedir.
DEMOS VE DEMOKRASİ
Bu sözcüklerin “dēmos”’u aynı zamanda demokrasinin etimolojik köküdür. Pandemi, yaygın biçimde "evrensel" olarak kullanılması 16. Yüzyılın ortalarına uzandığı belirtilmektedir. O dönemlerde Orta Çağdaki veba hastalığından sonra tıp literatürüne girdiği saptanmıştır. Bir hastalığın veya başka bir durumun yaygınlaşması ve birçok kimseye birden bulaşması, epidemi: örnek; Tifo salgını-
SALGIN
Türkçe sözlüklerde “Salgın”:-Bir hastalığın veya başka bir durumun yaygınlaşması ve bir çok kimseye bulaşması, epidemi: örnek; Tifo salgını-yer alan sözcük batı dillerinde “Epidemi”, “Pandemi “ve “Outbreak” sözcükleri ile karşılanmaktadır. “Outbreak”: Bir hastalığın insidansındaki ani artış hali. Epidemi: “Hızla yayılan ve aynı anda birçok kişiyi etkilyen bir hastalık hali. Pandemi kavramı ise “Geniş bir coğrafi bölgede ortaya çıkan ve beklenmedik bir şekilde nüfusun çoğunu etkileyen bir hastalık hali” şeklinde tanımlanabilir.
Bir hastalığının toplumdaki yaygınlığı aynı zamanda bir epidemi haline dönüşebilir. Epidemi de yeterince yayılırsa Pandemi haline dönüşebilir.
Epidemi ve Pandemi arasındaki fark göreceli niceliksel bir derece durumu ile açıklanabilir.
Prof. Dr. Ramazan İnci
Tıbbi Mikrobiyoloji ve Enfeksiyon Hastalıkları Uzmanı
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi, İzmir